ابداع روش نوين جراحي افزايش قد
افزايش طول استخوان به روش اليزاروف شيوه‌اي رايج درعلم پزشكي است كه متخصصان كشورمان همگام با محققان ديگر كشور‌ها اين عمل را انجام مي‌دهند
اما استفاده از سلول‌هاي بنيادين در اين فرآيند، شيوه‌اي است تقريبا منحصر به فرد كه درصورت موفقيت آزمايش انساني، يك‌بار ديگر نام محققان ايراني را در جهان مطرح مي‌كند.
اين طرح كه محصول همكاري پژوهشگاه رويان، كلينيك افزايش قد تهران و دانشكده دامپزشكي دانشگاه تهران است، فاز آزمايش روي حيوان را با موفقيت به پايان برده و اكنون پژوهشگران مترصد دريافت مجوز كميته اخلاق براي آزمايش انساني هستند.
دكتر محمد‌رضا باغبان اسلامي‌نژاد، مسئول آزمايشگاه سلول‌هاي بنيادي بزرگسال رويان كه سرپرستي تيم تحقيقات را بر عهده داشته است، در گفت‌وگو با همشهري مي‌گويد: استفاده از سلول‌هاي بنيادي در افزايش طول استخوان به روش اليزاروف، علاوه بر اينكه هزينه و طول درمان را كاهش مي‌دهد، منجر به افزايش كيفيت استخوان‌هاي ساخته شده مي‌شود و اين روشي است كه علاوه بر تيم ايراني، گروهي از محققان ژاپني هم درصدد اجراي آن هستند.
روش روسي، بومي‌سازي ايراني
در دهه 1950 ميلادي اليزاروف جراح روسي روشي براي افزايش طول استخوان‌هاي آسيب‌ديده ارائه كرد كه اين روش تا مدت‌ها در انحصار متخصصان روسي بود و تنها پس از فروپاشي شوروي، ديگر دانشمندان با اين روش آشنا شدند.
در اين شيوه روي محل مورد نظر فيكسچرهايي بسته مي‌شود و استخواني كه بايد بلند شود، برش مي‌خورد و محل برش به كمك فيكسچر از هم فاصله مي‌گيرد. اين فاصله به مرور با سلول‌هاي استخوان‌ساز پر مي‌شود و در نهايت طول استخوان حداكثر تا 30 درصد طول اوليه آن بلند مي‌شود.
اين روش كه از حدود 5 سال پيش در ايران نيز انجام مي‌شود، با وجود تمام محاسني كه دارد، به‌دليل طولاني بودن دوره درمان از سنگين‌ترين اعمال جراحي ارتوپدي به حساب مي‌آيد.
به گفته دكتر اسلامي‌نژاد، با كمك فيكسچر‌ها در هر 24 ساعت، يك ميلي‌متر فاصله ميان 2 قسمت استخوان ايجاد مي‌شود. در مراحل ابتدايي اين فاصله با لخته خوني و به مرور با بافت‌هاي همبند پر مي‌شود و مدتي طول مي‌كشد تا سلول‌هاي استخوان ساز به اين «گپ» استخواني مراجعت كنند و فرايند استخوان‌سازي كامل شود.
به‌عنوان مثال اگر افزايش طولي معادل 5 سانتي‌متر مورد نظر باشد، 50 روز براي افزايش اين طول زمان لازم است و حداقل 50 روز ديگر براي كامل شدن اين فرايند و به اين ترتيب بيمار مجبور است در تمام اين مدت همچنان دستگاه فيكسچر را روي عضو خود تحمل كند.
كيفيت نامناسب استخوان‌هاي ساخته شده، از ديگر محدوديت‌هاي اين روش است كه دكتر اسلامي‌نژاد به آن اشاره مي‌كند: «گاهي اوقات استخوان‌هايي كه به اين روش ساخته مي‌شوند از كيفيت و استحكام لازم بي‌بهره‌اند و شكستن اين استخوان‌ها مشكل ديگري است كه بيماران با آن مواجه مي‌شوند.»
مجموعه اين محدوديت‌ها باعث شد تا كلينيك افزايش قد ايران، طرح بهبود كيفيت اليزاروف را به پژوهشگاه رويان پيشنهاد دهد. پس از اين پيشنهاد و انجام فاز مطالعاتي، در نهايت انجام جراحي با استفاده از سلول‌هاي بنيادي روي 10 سگ تصويب شد و به اين ترتيب پاي دانشكده دامپزشكي دانشگاه تهران نيز به اين طرح مشترك باز شد.
شباهت بيومكانيكي، علت آزمايش روي سگ‌ها
«ما 10 سگ 15 تا 25 كيلوگرمي را براي اين عمل انتخاب كرديم. روي استخوان درشت‌ني 5 سگ روش اليزاروف را به شيوه معمول آن انجام داديم و از آنها به‌عنوان گروه شاهد استفاده كرديم. ميزان افزايش طول مورد نظر 5 سانتي‌متر بود و اين كار 50 روز زمان مي‌برد. 5 سگ ديگر كه گروه آزمايش بودند در دو مقطع ( روز 25 و روز 50) و هنگامي كه استخوان تحت كشش بود، سلول‌هاي بنيادي را دريافت كردند.»
دكتر اسلامي‌نژاد با بيان اين مطلب، مي‌افزايد: ما سلول‌هاي بنيادي مزانشيمي (بزرگسال) را از مغز استخوان بازوي سگ‌ها به دست آورديم و پس از كشت سلول در آزمايشگاه و به دست آوردن حدود 20 ميليون سلول بنيادي، سلول‌هاي بنيادي هر سگ را در 2 مرحله به لخته خوني گپ استخواني در ناحيه تحت كشش همان سگ تزريق كرديم.
وي در مورد تعداد سلول‌هاي مورد نياز مي‌گويد: تعداد سلول‌هاي مورد نياز بر اساس وزن بدن تعيين مي‌شود، علاوه بر اين ما در كشت سلول در محيط آزمايشگاه هم محدوديت داريم.
برآيند اين دو مسئله محققان را به عدد 10 ميليون سلول در هر نوبت تزريق رسانده است.
از سوي ديگر نياز به 10 تا 15 ميلي‌ليتر مغز استخوان براي دستيابي به هر 10 ميليون سلول بنيادي مهم‌ترين دليل استفاده از مغز استخوان براي استخراج سلول‌هاي بنيادي بوده است: «براي استخراج سلول‌هاي بنيادي منابعي چون خون بند ناف، پالپ دنداني و مغز استخوان وجود دارد كه در اين ميان ما به خون بند ناف كه دسترسي نداشتيم و در ميان ديگر منابع، مغز استخوان ساده‌ترين روش براي استحصال ميزان سلول بنيادي مزانشيمي مورد نياز را در اختيارمان قرار مي‌داد.»
اما چرا از سگ براي چنين آزمايشي استفاده شده است؟ سرپرست تيم تحقيقاتي در پاسخ به اين سؤال مي‌گويد: « سگ‌ها از نظر بيومكانيكي بيشترين شباهت را به انسان دارند و در تحقيقات مشابه معمولا از اين حيوان استفاده مي‌شود.»
سرانجام آزمايش‌ها نشان داد كه در گروه آزمايش كه سلول بنيادي دريافت كرده بودند، گپ استخواني تقريبا 2 برابر سريع‌تر پر شده است و دانسيته استخوان ايجاد شده به مراتب بالاتر از گروه كنترل بوده است.
100 روز پس از زمان آغاز اين آزمايش، اين 10 سگ به تاريخ پيوستند: « در پايان اين دوره سگ‌ها معدوم شدند و از استخوان مورد نظر هر دو گروه لام‌هاي پاتولوژيك تهيه كرديم»
اين آزمايش ثابت كرد كه ميزان استخوان ساخته شده در گروه آزمايش حدود 30 تا 40 درصد بيشتر از گروه كنترل بوده است.
مجموع اين آزمايش‌ها هم محققان را به اين نتيجه رساند كه تركيب اليزاروف با استفاده از سلول‌هاي بنيادي، علاوه بر كاهش دوره درمان و هزينه‌هاي اين جراحي، موجب به دست آوردن استخواني با كيفيت و استحكام بالاتر مي‌شود.
موفقيت‌آميز بودن اين آزمايش موجب شده تا پژوهشگران براي آغاز آزمايش انساني برنامه‌ريزي كنند: «دليلي براي عدم موفقيت آزمايش انساني وجود ندارد و با تصويب كميته اخلاق پژوهشگاه به زودي آزمايش انساني را روي داوطلبان آغاز مي‌كنيم.»
اما آيا چنين عملي صرفا به منظور افزايش قد و يك عمل زيبايي توصيه مي‌شود؟
دكتر اسلامي‌نژاد در پاسخ اين سؤال مي‌گويد: به هر حال هر جراحي خطرات و مشكلات خاص خود را دارد و چنين جراحي سنگيني هم از اين امر مستثني نيست.
او تأكيد مي‌كند: هدف ما استفاده از اين روش به‌عنوان يك شيوه درمان براي كساني است كه به دلايلي چون تصادف يا ديگر حوادث دچار نقص عضو شده‌اند و استفاده از اين روش به منظور زيبايي را توصيه نمي‌كنيم.
